БАСМАЧЫЛАР КЫЙМЫЛЫНЫН БАШТАЛЫШЫНДАГЫ ПАНИСЛАМДЫК ЖАНА ПАНТҮРКЧҮЛДҮК ФАКТОРЛОР
DOI:
https://doi.org/10.52754/16948610_2025_1_10Ачкыч сөздөр:
Басмачылык кыймыл, Түркстан автономиясы, панисламизм, пантүркизм, Фергана өрөөнүАннотация
1917-жылдын февраль төңкөрүшүнөн соң монархиядан республикалык башкарууга өткөн Убактылуу бийлик Түркстанда демократиялык процесстердин башталышына абдан ыңгайлуу шарттарды түзүп берди. Мурда түркстандыктардын тарыхында эч качан мындай саясий мүмкүнчүлүк болгон эмес. Саясий демократиялык процесстердин натыйжасында Түркстандагы жергиликтүү диний лидерлер аймакта башкаруу укугуна ээ болууга, абдан жигердүүлүк менен умтулгандыгын, бир топ тарыхый булактар айгинелеп турат. Анткени Түркстанда теократиялык (диний) формадагы мамлекеттик башкаруу идеяларын камтыган программалары, динге сугарылган жергиликтүү калктын калың катмары тарабынан колдоого алынган. Бирок, бул умтулууларды октябрда бийлике келген большевиктер тарабынан четке кагылып, алардын саясий уюмдашуусун катаал жол менен жок кылынган. Фергана өрөөнүндө узака созулган басмачылык кыймылдын келип чыгышына так ушул тарыхый оъективдүү жана субъективдүү себептер чоң рол ойногондугун, бир топ илимий изилдөөлөрдүн жыйынтыгы тастыктап турат. Панисламдык жана пантүркчүлдүк факторлор Орто Азия аймагында Кеңеш бийлигине каршы 1918-жылдан 1930-жылдардын орто ченине чейин басмачылар кыймылынын идеологиясы катары доминанттык ролду ойногондугу талашсыз.
Библиографиялык шилтемелер
Агзамхужаев С. (2000). Туркистон мухторияти. Тошкент: АН. Уз Рес.
Алексееников П. (1931). Кокондская автономия. Ташкент: Узгиз.
Жаркынбаев Т.Ж. (2024). Краткая история басмаческого движения в Ферганской долине (1918-1924 гг.) Архивные документы, материалы, фотографии и комментарий. Ош: Кагаз ресурстары.
Зевелев А.И., Поляков Ю.А., Шишкина Л.В. (1986). Басмачество: правда истории и вымесел фальсификаторов. Москва: Мысль.
Кубанычбек уулу, Н. (2023). «Болуштук жана Болуштук Башкаруу: XIX к. аягы – XX к. башы (Кыргызстандын Түштүк Аймактарынын Материалдарынын Негизинде)», Ош МУнун жарчысы, №4, 48-60-бб. DOI: https://doi.org/10.52754/16948610_2023_4_6
Кубатова, А. (2012). Кыргызстандагы жадидчилик кыймылы (1900-1916). Бишкек: КР, УИА.
Никишов П.П. (1957). Борьба басмачеством на юге Киргизии. Фрунзе: Наука.
Пылев А.И. (2003). “Об идеологических течениях басмаческого движения в средней азии в начальный период (1918-1920 гг.)”, Вестник СПбГУ. Сер. 2, вып. 2 (№10). сс. Негизинен Орусиядагы пантүркизм падышалык өкмөттүн мусулмандарга карата жүргүзгөн орусташтыруу жана христиандаштыруу саясатынанан келип чыккан (Landau, 1995, p. 8). 29-34.
Раджабов, К. (2018). Вооруженное движение в Туркестане против слветского режима (1918-1924). Ташкент: Ламберт.
Рустемов, С. (2011). Казак-Түрк байланыстары тарихинан. Алматы: Отан тарихи.
Сафаров Г. (1921). Колониальная революция (Опыт Туркестана). Москва.
Туркестан в начале XX века: К истории истоков национальной независимости. - (2000). Ташкент: АН РУз.
Турсунов, Х. (1962). Восстание 1916 года в Средней Азии и Казакстане. Ташкент: Узбекский ССР издательства.
Усенбаев, К. (1967). Восстание 1916 года м Киргизии. Фрунзе: Наука.
Чукубаев, Абдыхан. (1967). Классовая борьба и общественная мысль в Киргизии (1900-1917). Фрунзе: Кыргызполиграфия.
Шамагдиев Ш.А. (1961). Очерки истории гражданской войны в Ферганской долине. Ташкент: АН Уз ССР.
Andican, Ahat. (2009). Osmanlı’dan Günümüze Türkiye ve Orta Asya. İstanbul: Doğan Kitapevi.
Bademci, Ali. (2008). 1917-1934 Türkistan Milli Hareketi Ve Enver Paşa. Cilt I, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Baysun, R. A. (1945). Türkistan Milli Harekâtı. İstanbul: Zaman Kitabevi.
Çokay M. (1927). “Hokand Muhtariyet Hakkında”, Yeni Türkistan, Sayı 7, ss. 7-11.
Çokay, Mustafa. (1988). 1917-Yıl Hatıraları. neş. Prof. Saadet Çağatay, Ankara: Yaş Türkistan Neşriyatı.
Devlet, Nadir. (1999). Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi, (1905-1917). Ankara: TTK Yayınları.
Hayit, Baymirza. (1987). İslam and Turkestan under Russian Rule, İstanbul: Can Matbaa.
Hayit, Baymirza. (1997). Basmacular Türkistan Milli Mücadele Tarihi (1917-1934), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
İnan, Abdulkadir. (1963). “Türkistan’da 1916 Yılındaki Ayaklanma”, Türk Kültürü, Sayı 12, ss. 29-30.
Khalid, A. (1999). The Politics of Muslim Cultural Reform Jadidism in Central Asia. London: University of California Press. DOI: https://doi.org/10.1525/9780520920897
Landau, J. M. (1955). Pan-Turkism: From irrendentism to cooperation. Bloomington: Indiana University Press.
Razak uulu, D. (2023). XX. Yüzyılda Türkiye-Kırgızistan İlişkileri, (Doktora tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
Saparaliyev, Döölötbek. (2017) “XX. Yüzyılın Başındaki Kırgız-Türk Siyasi İlişkiler Hakkında Osmanlı ve Rus Arşivlerinden Yeni Bilgiler”, I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Kırgızistan-Türkiye İlişkileri Sempozyumu Bildirileri, 2013, 6-8 Mayıs. Bursa, ss. 287-296.
Sulatn II. Abdulhamit’in Hatırat Defteri. (1986). haz. İsmet Bozdağ, İstanbul: Pınar Yayınları.
Togan, Z. V. (1981). Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, İstanbul: Enderun Yayınları.
Yaş Türkistan, 1930, Nr. 13, s. 5.
Архивдик документтер
ААП Руз, ф. 60, оп.1, д.1, л. 7-28
ААП Руз, ф.60, оп.1, д.1, л.1-2.
ААП Руз, ф.60, оп.1, д.1, л.5-6.
ЦГА. РУз ф. Р-1747, оп. 1, д. 22, л.67.
Мезгилдүү басылмалар
Наша газета». –1918. -26-февраль.
Yaş Türkistan, 1930, Nr. 13, s. 5.
Туркестанский вестник». -1917. -1-декабрь.
«Наша газета». -1917. -9-ноябрь.
«Наша газета». -1917. -18-ноябрь.
«Туркестанский вестник». -1917. -25-ноябрь.
«Хуррият». -1917. -7-ноябрь.
Жүктөөлөр
Жарыяланды
Версиялар
- 2025-03-25 (2)
- 2025-03-25 (1)
Кандай шилтеме берүү керек
Саны (чыгарылыш)
Бөлүм
Лицензия
Copyright (c) 2025 The Author(s)
