ЦЕНТРАЛЬНАЯ АЗИЯ В ЕВРОПЕ: ФОРМИРОВАНИЕ, ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ И СУДЬБА ТУРКЕСТАНСКОГО ЛЕГИОНА ВО ВТОРОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЕ
DOI:
https://doi.org/10.52754/16948653_2025_2_21Ключевые слова:
Туркестанский комитет, Вторая мировая война, Советский Союз, Германия, Туркестанский легион, военнопленныеАннотация
Вторая мировая война также оказала большое влияние для народов Центральной Азии. В связи с неожиданным началом войны народ этого региона, не имевший никакого представления о Германии, стал сражаться с фашистской армией. Однако советские войска, не подготовленные к войне и не обладающие оружием, лишь в первые годы столкновений оказались в плену миллионами. Гитлеровский режим решил вновь использовать советских солдат в качестве оружия против СССР, пообещав им независимость. Здесь также сыграли большую роль среднеазиатцы, оказавшиеся в плену, и среднеазиатцы, находившиеся в эмиграции. Министерством иностранных дел Германии были сформированы несколько легионов из пленных. Среди них был и Туркестанский легион, в который входили киргизы. В первых месяцах 1942 года тюркоязычные народы Средней Азии, Кавказа и Поволжья попали в руки немцев как советские солдаты и снова сражались против СССР с обещанием независимости. Для этого были созданы специальные легионы и комитеты, которые активно действовали до окончания войны. Однако с поражением Германии этот легион был распущен, и многие легионеры были переданы Советскому.
Библиографические ссылки
Байдилдеев, Ж. Экинчи дүйнөлүк согуш: Түркстандык аскер туткундары, 2022-ж, 8-май, https://www.azattyk.org/a/ekinchi-duynoluk-sogush-turkstandyk-asker-tutkundary/31835299.htm. Кирген: 10.04.2025.
Восстание 1916 года в Кыргызстане, Сборник документов, Фрунзе, 1937.
Восстание 1916 года в Средней Азии и Казакстана, Сборник документов, Москва, 1960.
Какен А. Түркстан легионы. Астана, 2000.
Кокебаева Г.К. Германия-СССР: политика, война и плен. Алматы, 2009.
Кыргыз Республикасынын Борбордук Мамлекеттик Архиви, Ф. 75. Оп. 1. д. 2. л. 69 об.,
Садыкова Б.И. История Туркестанского легиона в документах. Алматы, , 2002.
Чоротегин Т. Ала-Тоонун батыштагы бүркүүтү (Азамат Алтайдын 90 жылдык маарекеси), Бишкек, 2010.
Шокай M. Шыгармаларының толык жинагы. 12 том, 1-том, Алматы, 2014.
Эсимде фейзбук изилдөө баракчасы, 2020. https://www.facebook.com/esimdekg/posts/pfbid02un3nS96M92kmS5ScVfnPZHjUMMeA2JoupvPh5wMPofd3UGfVCqYeoxHQKFxiQG8Hl?__cft__[0]=AZXAf5jWRlq8BihymKk-q39JUcNdBWJ9v8aBPsLyrPNJdvgBqluK9nh_4POjXFGP_-nKg2-UwIeYy7aDRIrY4G3HcdXyrwFCBfAmORPtl_EOIbYlml3KLQUmxqF3FfftHim6W0yM7erL538C5TlYX_A7-R1Cw1T88GO0yQ3bkoItNatKxbNz6G22sTWUoPGWr5o&__tn__=%2CO%2CP-R
“62’dan 63ga”, Millij Türkistan, 1949, Sayı 64, s. 6.
“Biznin Yol”, Millij Türkistan 1942, Sayı 1, ss. 3-4.
Andican, A. “Baymirza Hayit’in Milli Türkistan Birlik Komitesi İçerisindeki Faaliyetleri”. Doğumunun 100. Yılında Baymirza Hayit ve Günümüzde Türkistan Tarihi Araştırmaları Uluslararası Sempozyumu Bildirileri. (Editörler: Abdulvahap Kara, Ömer Kul, Filiz Ferhatoğlu). (9-10 Ekim 2017). İstanbul. 2017, ss. 25-33.
Asan Bek, “Barlıq Hareketler Azadlıq Üçün,” Millî Türkistan, II/13-14 (I Şubat 1943), s. 14-22.
Aydın, M, K. II. “Dünya Savaşi’nda Türkistan Lejyonu: kuruluşu, faaliyetleri ve türkiye’nin yaklaşimlari”, Tarih Okulu Dergisi (TOD) Ağustos 2019 Yıl 12, Sayı XLI, ss.621-663.
Aydın, M. İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye”. Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, İstanbul, 2002.
Çelik, L. “II. Dünya Savaşı Döneminde Nazi Almanyası Tarafından Kurulan Türkistan Lejyon Ordusu’nun Savaşa Etkileri”. Doğumunun 100. Yılında Baymirza Hayit ve Günümüzde Türkistan Tarihi Araştırmaları Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, (9-10 Ekim 2017). İstanbul. ss. 177-224.
Çolak, Fatih. “Almanya’nın Doğu Siyaseti Çerçevesinde Türkistan’a Bakışı (20. Yüzyıl Başı)”, Doğumunun 100. Yılında Baymirza Hayit ve Günümüzde Türkistan Tarihi Araştırmaları Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, (9-10 Ekim 2017). İstanbul, 2017, ss. 389-401.
Dağcı, Cengiz, Hatıralarda Cengiz Dağcı (Yazarın Kendi Kaleminden), İstanbul, 1998.
Dallin, Al. German Rule in Russia: 1941-1945 A Study of Occupation Policies. Westview Press: New York, 1981.
Ertürk, Cebbar. Anayurtta Unutulan Türklük, Kayseri, 1956.
Fischer, G. Soviet Oppsition to Stalin: A Case Study in World War II, Cambridge, 1952.
Gerede, H. Harb İçinde Almanya 1939-1942. Ankara, 1994.
Gilyazov, İ. Türk-Tatar Idil-Ural Mücadele Birligi” - “Tatar Lejyonu”. (Çev: Alper Alp). Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi. 2005, Sayı: 221ss. 20-23.
Glantz, D. M.).Barbarossa: Hitler's Invasion of Russia 1941, United Kingdom, 2001.
Hıdıraliyev, D. Mustafa Çokay-Hayatı. Faaliyetleri ve Fikirleri, Ankara, 2001.
Hostler, C. W. “The Turks and Soviet Central Asia”, Middle East Journal, 1958.“ Vol. 12. No:3. Ss. 261-269.
Hüseyin İ. H. Allah Biz Bilân”. Millî Türkistan. Cilt: IV. Sayı: 83. 1953.“ Şubat-Mart.
Hüseyin İ.H. Bir Türkistanlının İkinci Dünya Savaşı Hatıraları. Bedir Yayınları: İstanbul. 1999
Kara, A. Cengiz Dağcı ve II. Dünya Savaşında Türkistan Lejyonerleri”. Uluslararası Cengiz Dağcı Sempozyumu. (Hazırlayanlar: Nurcan Ankay, Deniz Depe).Bildiri Kitabı. Eskişehir, 2017, (16-17 Mayıs). Ss.149-155.
Kara, A. Hokand Muhtariyeti, Ankara, 2002.
Koçar, Ç. “Milli Türkistan”, Türk Yurdu, 100.yıl, Sayı, 285, 2011, s. 26.
Kokebayeva, G. “The Place of Turkestan in the First half of the 20th Century”, Bilig. Sayı: 76. 2016, ss.117-137.
Kumru, Coşkun. Türkistan Lejiyonu: İkinci Dünya Savaşında alman Saflarında Savaşan Türkler, İstanbul, 2024.
Lejyon Askeri Çigatay, “Biznin Batalion,” Millî Türkistan, II/21 (I İyun 1943), s. 24-27.
Motadel, D. Islam and Nazi Germany’s War, Londra, 2014.
Mühlen, P. İkinci Dünya Harbi’nde Sovyet Doğu Halkları Gamalıhaç ile Kızılyıldız Arasında, İstanbul, 2006.
Musagalieva, A. II. Dünya Savaşı’nda Kazaklar ve Kazakistan”. (Çev. Abdrasul İsakov). İkinci Dünya Savaşı ve Türk Dünyası.(Yayına Hazırlayanlar: Nesrin Sarıahmetoğlu, İlyas Kemaloğlu), İstanbul, 2016, ss. 139-160.
Oraltay, Hasan. “Millî Türkistan Birlik Komitesi’nin 1. Kongresi,” 21. Yüzyılda Türk Dünyası Jeopolitiği: Muzaffer Özdağ’a Armağan, İstanbul 1973, s. 174-178.
Özcan, Ö. «Türkistan İstiklal Yolunda Hicret Yılları. Zuhriddin Mirza Abid Türkistani”, 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum. Cilt: 4. Sayı: 10. 2015, (Bahar). ss. 239-242.
Özkarabekir, C. Her Cephede Savaştık, Ankara, 2005.
Razak uulu, Dastanbek. XX. Yüzyılda Türkiye-Kırgızistan İlişkileri, doktora tezi, Dpkuz Eylül Üniversitesi, 2023.
Şahnazov, Bahtiyar, Türkiye’deki Özbekler, Gerçek yaşam Öyküleri, Temiz-İş Matbaası, İzmir, 2008.
TBMM.(1951).TBMM Tutanak Dergisi. Dönem: IX. Cilt: 9. Toplantı: 1. 101. Birleşim (18 Temmuz).
Uzunel, N. Avrupa Muhaceretindeki Türkistan Basını: Milli Türkistan Dergisi (1942-1975). Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. İstanbul, 2012.
Uzunel, N. Milli TürkistanTtürkistanlı Muhacirlerin Avrupa'daki Dergisi 1942-1975, İstanbul, 2016.
